بیانیه عمومی
۲۰ مهر ۱۴۰۰ – ۱۳ اکتبر ۲۰۲۱
مقامات ایران باید فورا درباره علل و شرایط پیرامون ناپدیدسازی قهری و مرگ مشکوک حین بازداشت شاهین ناصری تحقیقات موثر، کامل، مستقل و بی‌طرفانه انجام دهند. شاهین ناصری، ۴۹ ساله، پیش‌تر درباره شکنجه نوید افکاری، کشتی‌گیر و معترض ایرانی که در شهریور ۱۳۹۹ به طور مخیفانه اعدام شد، شهادت داده بود. پرونده شاهین ناصری به عنوان تازه‌ترین قربانی ناپدیدسازی قهری و مرگ مشکوک در حین بازداشت بار دیگر پیامدهای مرگبار بحران مصونیت سازمان‌یافته ناقضان حق حیات و مرتکبان جنایات بین‌المللی از مجازات در ایران را برجسته می‌کند.
بنابر گزارش سازمان حقوق بشر ایران، شاهین ناصری در حدود تاریخ ۲۱ شهریور ۱۴۰۰ از بند عمومی زندان تهران بزرگ به مکانی نامعلوم منتقل شد و نه روز بعد، یعنی در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۴۰۰، بستگان وی از طریق زندانیان دیگر از مرگ او مطلع شدند. در پی انتقال شاهین ناصری به یک مکان نامعلوم، مقامات سرنوشت و محل نگهداری وی را از خانواده‌اش پنهان کردند و بدین ترتیب مرتکب جرم بین‌المللی ناپدیدسازی قهری علیه شاهین ناصری و خانواده وی شدند.
ناپدیدسازی قهری شاهین ناصری همزمان با اولین سالگرد اعدام نوید افکاری صورت گرفت. شاهین ناصری با وجود تهدید و ارعاب از سوی مقامات دادستانی، در چندین شهادت‌نامه‌ی کتبی که به مقامات مختلف دادستانی و قضایی ارائه شده بود، شهادت داده بود که شاهد شکنجه و بدرفتاری‌های دیگر نسبت به نوید افکاری در زمان بازداشت وی بوده است (رجوع کنید به ضمیمه‌های ۱ تا ۴).
بر اساس اطلاعات دریافت شده توسط عفو بین‌الملل، شاهین ناصری یک روز قبل از مرگش با استفاده از تلفن یک زندانی با حداقل دو نفر در خارج از زندان تماس گرفته و طی این تماس‌های تلفنی اعلام کرده بود که از بهداری زندان تماس می‌گیرد، از بابت عدم امنیت جانی خود نگرانی دارد و در یکی از سلول‌های انفرادی زندان و در کنار چند زندانی دیگر قرار داده شده است.
سازمان زندان‌ها که تحت نظارت قوه قضاییه عمل می‌کند در اطلاعیه‌ای مورخ ۱ مهر ۱۴۰۰ اعلام کرد که «با توجه به شرایط اورژانسی» شاهین ناصری، «در محل بهداری زندان عملیات احیا … به مدت ۴۵ دقیقه انجام می‌گیرد که علیرغم تلاش‌های فراوان کادر درمان، زندانی مورد اشاره فوت می‌کند.» مقامات اطلاعات بیشتری درباره ماهیت و علل این «شرایط اوژانسی» ارائه نداده‌اند. بر اساس این اطلاعیه، علت فوت شاهین ناصری در پزشکی قانونی، که تحت نظارت قوه قضاییه است، در دست بررسی است. اطلاعیه اما هیچ اشاره‌ای به این موضوع ندارد که قرار است تحقیقات مستقل و منطبق با استانداردهای بین‌المللی در مورد علل و شرایط منجر به ناپدیدسازی قهری و مرگ در حین بازداشت شاهین ناصری صورت گیرد و پاسخگویی تضمین شود. در عوض، به نظر می‌رسد که اطلاعیه با هدف انسانیت زدایی و انحراف توجه نسبت به موارد نقض حقوق بشری که احتمال دارد در مرگ شاهین ناصیری موثر بوده باشند، فهرستی از جرایمی که شاهین ناصری از بابت‌شان محکوم شده بود را ارائه می‌دهد.
سازمان عفو بین‌الملل به تازگی در گزارشی اعلام کرد مقامات ایران از مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی در مورد مرگ در حین بازداشت دست کم ۷۲ مرد و زن از ژانویه ۲۰۱۰ سر باز زده‌اند. بر اساس قوانین بین‌المللی، عدم انجام تحقیقات درباره‌ی موارد مرگ در بازداشت به خودی خود نوعی نقض حق حیات محسوب می‌شود.
با توجه به بحران مصونیت سازمان‌یافته در ایران و شدت و ابعاد جرایم صورت گرفته، سازمان عفو بین‌الملل مجددا از شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد خواسته است تا یک سازوکار تحقیقاتی و پاسخگویی براي جمع‌آوري، نگهداري و تجزیه و تحلیل شواهد و اسناد مرتبط با جدي‌ترین جنایات بین‌المللی صورت گرفته در ایران تاسیس کرده و بدین ترتیب زمینه برگزاري محاکمه‌هاي کیفري عادلانه را فراهم سازد.
شاهد شکنجه
شاهین ناصری در سال ۱۳۹۸ در حمایت از شکایات نوید افکاری درباره شکنجه و همینطور لایحه‌های دفاع، تجدیدنظرخواهی و اعاده دادرسی وی، چندین شهادت‌نامه‌ی کتبی به مقامات دادستانی و قضایی ارائه کرده بود.
نوید افکاری در شهریور ۱۳۹۷ به طور خودسرانه دستگیر شد، بارها توسط مأموران آگاهی و مأموران وزارت اطلاعات شکنجه شد، طی یک محاکمه به شدت ناعادلانه و بر اساس «اعترافات» بدست آمده تحت شکنجه و دیگر شواهد به شدت معیوب به اعدام محکوم شد و در ۲۲ شهریور ۱۳۹۹ به طور مخفیانه اعدام شد. حکم اعدام وی در حالی به صورت مخفیانه اجرا شد که بر اساس قوانین داخلی ایران، مقامات موظف هستند وکلا را از ۴۸ ساعت قبل از برنامه اعدام موکل‌شان مطلع کنند. اعدام نوید افکاری اعتراضات جهانی را برانگیخت و بار دیگر مصونیت گسترده و سازمان‌یافته ناقضان حقوق بشر از مجازات در ایران و استفاده از مجازات اعدام به عنوان سلاحی برای سرکوب سیاسی را در کانون توجه قرار داد.
شاهین ناصری در حداقل پنج شهادت‌نامه درباره شکنجه نوید افکاری توسط مأموران لباس شخصی در یکی از بازداشتگاههای آگاهی در شیراز در مهر ماه ۱۳۹۷ شهادت داده بود. بر اساس اسنادی که مورد مطالعه عفو بین‌الملل قرار گرفته، این شهادت‌نامه‌ها به ترتیب در ۲ مهر ۱۳۹۸ به دادگاه کیفری یک استان فارس (ضمیمه شماره ۱)، در ۳ مهر ۱۳۹۸ به بازپرس شعبه ۱۰ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز (ضمیمه شماره ۱)، در ۲۲ مهر ۱۳۹۸ به شعبه ۵ دادیاری شیراز (ضمیمه شماره ۲)، در ۹ آبان ۱۳۹۸ به دیوان عالی (ضمیمه شماره ۳) و در ۳۰ دی ۱۳۹۸ به دادگاه کیفری دو شیراز (ضمیمه شماره ۴) ارائه داده شدند. شاهین ناصری در شهادت‌نامه‌های خود این طور نوشته بود: «دیدم دو نفر لباس شخصی با لوله و باتوم داشتند نوید افکاری را کتک می‌زدند و روی زمین به بغل افتاده بود، دستش روی سرش بود و التماس می‌کرد که کتکش نزنند… [یکی از ماموران] سه چهار ضربه به دست نویدکوبید و حین فحاشی ناموسی می‌گفت این که می‌گویم درست است.» او اضافه کرده بود که چند ساعت بعد، دوباره نوید افکاری را دیده که با گریه به او گفته که یکی از بازجویان هنگام ضرب و شتم دست او را شکسته است.
بنابر متن یکی از شکایات کتبی نوید افکاری (ضمیمه شماره ۱)، شاهین ناصری در مهر ماه ۱۳۹۸ تهدید شده بود که در صورت شهادت به آنچه شاهدش بوده با اقدامات تلافی‌جویانه روبرو خواهد شد. در این شکایت، که مخاطب آن دادستان کارکنان دولت است، نوید افکاری نوشته است که در ۶ مهر ۱۳۹۸ بازپرس شعبه ۱۰ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز، شاهین ناصری را احضار و او را، در صورت شهادت دادن به ضرب و شتم نوید افکاری، تهدید به پیگرد قضایی و حبس طولانی مدت کرده است. به روایت نوید افکاری، شاهین ناصری موضع خود را حفظ کرده و همچنان بر شهادت خود در حمایت از نوید افکاری تاکید کرده است.
سازمان عفو بین‌الملل از طریق منابع آگاه مطلع شده است که در شهریور ۱۳۹۹ شاهین ناصری از زندان عادل آباد شیراز، که در آن مقطع در آنجا زندانی بوده، به بازداشتگاه پلاک ۱۰۰ وزارت اطلاعات انتقال داده شده و به مدت دو هفته در آنجا نگهداری شده است. در این مدت، مأموران وزارت اطلاعات از شاهین ناصری در حالی که چشم‌بند به چشم داشته مرتبا بازجویی کرده‌اند و او را زیر فشار شدید قرار داده‌اند که شهادت قبلی خود درباره شکنجه نوید افکاری را تکذیب کند. به گفته منابع مطلع، شاهین ناصری مشکوک بوده است که در این دوره بازجویان به آب آشامیدنی وی یک ماده شیمیایی نامعلوم می‌افزوده‌اند و این موجب مریض‌حالی وی می‌شده و او به این خاطر درخواست ملاقات با پزشک می‌کرده است. این دوره بازجویی همزمان با ناپدیدسازی قهری نوید افکاری پیش از اعدامش و انتقال برادرانش وحید و حبیب افکاری به سلول‌های انفرادی بوده است (برای اطلاعات بیشتر، به بخش نقض فاحش عدالت در ادامه رجوع کنید).
مطابق با الگوهای دیرینه مصونیت از مجازات در قبال شکنجه و سایر جرائم بین‌المللی، مقامات دادستانی و قضات شعبه ۱ دادگاه کیفری یک استان فارس، شعبه ۱۱۶ دادگاه کیفری دو شیراز، شعبه ۲ دادگاه انقلاب شیراز، شعبه ۲۷ دادگاه تجدیدنظر استان فارس و شعبه ۳۹ دیوان عالی کشور شهادت شاهین ناصری را بدون ارائه هیچ گونه استدلالی نادیده گرفتند. دیوان عالی کشور در رای خود تأیید کرد که شاهین ناصری در حمایت از شکایات نوید افکاری مبنی بر شکنجه شدن شهادت داده است، اما از کنار گذاشتن «اعترافات» اجباری نوید افکاری و صدور دستور تحقیقات مستقل، بی طرفانه و جامع سرباز زد.
نقض فاحش عدالت
مأموران آگاهی در ۲۶ شهریور ۱۳۹۷ نوید افکاری را به همراه برادرش وحید افکاری به صورت خودسرانه و بی‌ضابطه دستگیر و آن‌ها را بدون هیچ گونه اساسی به شرکت در فعالیت‌های مختلف مسالمت‌آمیز و خشونت‌آمیز علیه «امنیت ملی» و قتل یک مأمور اطلاعاتی در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۹۷ با ضربات مهلک چاقو متهم کردند. مأموران آگاهی ادعا کردند که این قتل در انتقام از نقش این مأمور در سرکوب اعتراضات در شیراز در همان روز بوده است. مأموران وزارت اطلاعات در ۲۲ آذر ۱۳۹۷ حبیب افکاری، برادر نوید و وحید افکاری را نیز با خشونت دستگیر کرده و وی را هم به شرکت در فعالیت‌های مختلف مسالمت‌آمیز و خشونت‌آمیز مرتبط با اعتراضات متهم کردند. هر سه برادر بارها در دادگاه و در شکایات کتبی بی‌گناهی خود را اعلام کردند و گفتند که برای دادن «اعتراف» شکنجه شده‌اند. علیرغم این موضوع و فقدان شواهد معتبر، به دنبال چندین محاکمه جداگانه به شدت ناعادلانه، وحید افکاری به مجموعا ۳۳ سال و نه ماه حبس و ۷۴ ضربه شلاق و حبیب افکاری به ۱۵ سال و هشت ماه حبس و ۷۴ ضربه شلاق محکوم شدند. دیوان عالی کشور در مرداد ماه ۱۴۰۰ درخواست وحید افکاری برای اعاده دادرسی را رد کرد.
از شهریور ۱۳۹۹، مقامات وحید افکاری و حبیب افکاری را مورد دور تازه‌ای از شکنجه و سایر رفتارهای بی‌رحمانه، غیرانسانی و ترذیلی در زندان عادل‌آباد شیراز قرار داده‌اند. آن‌ها این دو برادر را جداگانه و یا در کنار هم در سلول‌های انفرادی بدون پنجره نگه داشته‌اند و آن‌ها را از دسترسی به مراقبت‌های پزشکی مناسب، هرگونه تماس معنادار با سایر زندانیان، هوای تازه، تماس‌های تلفنی و ملاقات حضوری با خانواده‌شان محروم کرده‌اند.
سازمان عفو بین‌الملل مجددا از مقامات ایران درخواست می‌کند که وحید افکاری و حبیب افکاری را آزاد کنند زیرا حبس آن‌ها از نظر قوانین بین‌المللی مصداق «بازداشت بی ضابطه» است. این سازمان تاکید می‌کند که مقامات باید احکام غیرمنصفانه صادره علیه وحید افکاری و حبیب افکاری را نقض نموده و تمامی اتهامات مبتنی بر شرکت مسالمت‌آمیز آنان در اعتراضات را لغو کنند. در صورتی که این دو به جرائم شناخته شده از لحاظ بین‌المللی متهم شوند، روال محاکمه مجدد ایشان باید از موازین بین‌المللی در زمینه دادرسی منصفانه پیروی کند و «اعترافات» اجباری که بدون حضور وکیل اخذ شده را کنار بگذارد.
بنابر مستندات عفو بین‌الملل، مقامات ایران سعی کرده‌اند تا خانواده افکاری را از طریق آزار، تهدید و پیگرد قضایی به سکوت وادار کنند. مقامات همینطور حقوق خانواده در زمینه برگزاری مراسم یادبود را محدود کرده‌اند و محل دفن نوید افکاری را مورد هتک حرمت و تخریب قرار داده‌اند. در روز ۲۱ شهریور ۱۴۰۰، همزمان با اولین سالگرد اعدام مخفیانه نوید افکاری، یکی دیگر از برادران او، سعید افکاری که علنا به دنبال روشن شدن حقایق و برقراری عدالت در حق برادرانش بوده است به طور خودسرانه در شیراز بازداشت و بعدتر همان روز، پس از ساعت‌ها بازجویی فشرده آزاد شد. رسانه‌ها گزارش داده‌اند که در زمان دستگیری نیروهای امنیتی سعید افکاری و خواهر وی الهام افکاری را مورد ضرب و شتم قرار دادند.
مرگ‌های در حین بازداشت و مصونیت سازمان یافته مرتکبان شکنجه از مجازات
عفو بین‌الملل در ۲۴ شهریور ۱۴۰۰ نام و سایر جزئیات مرتبط با ۷۲ نفر که از ژانویه ۲۰۱۰ در سراسر کشور در حین بازداشت جان سپرده‌اند را منتشر کرد و اعلام کرد که عدم پاسخگویی درباره این مرگ‌های در حین بازداشت در حالی ادامه یافته که بر اساس گزارش‌هاي قابل اعتنا، مرگ این افراد ناشی از شکنجه یا سایر بدرفتاري‌های فیزیکی یا استفاده مرگبار از سلاح گرم و گاز اشک آور توسط مقامات بوده است. ده‌ها مورد مرگ در بازداشت که گمان می‌رود با محرومیت از مراقبت‌هاي پزشکی در ارتباطند شامل این فهرست نمی‌شوند و عفو بین‌الملل در حال بررسی این دسته از موارد مرگ در حین بازداشت است.
از زمان انتشار این یافته‌ها، علاوه بر مرگ شاهین ناصری، عفو بین‌الملل گزارشاتی درباره سه مورد دیگر مرگ مشکوک در حین بازداشت دریافت کرده است – اسعد رحمانی (سن نامشخص) و داوود رحیمی (۲۵ ساله) در بازداشتگاه سپاه در ارومیه در استان آذربایجان غربی در حوالی ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ و امیرحسین حاتمی (۲۲ ساله) در زندان تهران بزرگ در ۱ مهر ۱۴۰۰.
به باور عفو بین‌الملل تعداد واقعی مرگ‌هاي در حین بازداشت احتمالا بسیار بیشتر است زیرا نظام قضایی ایران از شفافیت برخوردار نیست و درباره بسیاري از موارد نقض حقوق بشر به دلیل فضاي ارعاب و ترس از انتقام‌جویی و سرکوب نظام‌مند جامعه مدنی اطلاع‌رسانی صورت نمی‌گیرد.
حتی یک نفر از مسئولان در قبال این مرگ‌هاي در حین بازداشت مجبور به پاسخگویی نشده و به دست عدالت سپرده نشده و این نشان دهنده بحران دیرینه مصونیت از مجازات در ایران است، بحرانی که موجب شده شکایات مرتبط با شکنجه و قتل توسط ماموران حکومتی همواره بدون تحقیق و مجازات باقی بمانند.
قوانین و استانداردهای بین‌المللی
انجام تحقیقات درباره مرگ‌هایی که احتمال می‌رود قتل باشند، لازمه صیانت از حق حیات است.
براساس «پروتکل مینه‌سوتا سازمان ملل در خصوص تحقیق درباره مرگ‌های احتمالا غیرقانونی» تحقیقات باید تمام اقدامات منطقی لازم برای تحقق موارد زیر را اتخاذ کنند: «الف) شناسایی قربانیان؛ ب) بازیابی و حفظ تمام مدارک و اسناد حاکی از علت مرگ، هویت عاملان و شرایط منجر به مرگ؛ ج) شناسایی شاهدان احتمالی و دریافت و تهیه شهادت از آن‌ها در رابطه با مرگ و شرایط پیرامون آن؛ د) تعیین علت، شیوه، محل و زمان مرگ و همه شرایط پیرامون؛ و ه) تعیین اینکه چه کس و یا کسانی درگیر وقایع منجر به مرگ بودند و اینکه مسئولیت مرگ متوجه چه کسی یا کسانی است (بند ۲۵).
این پروتکل تاکید دارد که یک عنصر ضروری برای تحقیقات موثر مشارکت اعضای خانواده متوفی است: «حکومت باید ضمن حفظ اعتبار تحقیقات، تمام بستگان نزدیک را قادر سازد تا در روند تحقیقات حضور موثر داشته باشند. نزدیکان و بستگان فرد درگذشته باید شناسایی شوند … و به‌موقع در جریان تمام مراحل تحقیق و پیشرفت‌های حاصل قرار داده شوند … اعضای خانواده باید از هرگونه آزار و بدرفتاری، ارعاب و تحریم به خاطر همکاری با تحقیقات یا جست‌وجوی اطلاعات، محافظت شوند (بندهای۳۶-۳۵).
ضمیمه شماره ۱ – شکایت‌نامه نوید افکاری به دادستان دادسرای کارکنان دولت
تصاویر شکایت‌نامه نوید افکاری به دادستان دادسرای کارکنان دولت که در آن به ارائه شهادت شاهین ناصری به دادگاه کیفری یک در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۸ و به بازپرس شعبه ۱۰ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز در تاریخ ۳ مهر ۱۳۹۸ اشاره شده است. نوید افکاری نوشته است که در تاریخ ۶ مهر ۱۳۹۸ بازپرس شعبه ۱۰ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز شاهین ناصری را به دادسرا احضار کرده و تهدید کرده است که چنان شاهین ناصری به ضرب و شتم نوید افکاری شهادت دهد، تحت پیگرد قضایی قرار گرفته و به حبس طولانی مدت محکوم خواهد شد.
ضمیمه شماره ۲ – شهادت شاهین ناصری درباره شکنجه نوید افکاری در مقابل دادیاری
تصویر شهادت شاهین ناصری که توسط یک دادیار در شعبه ۵ دادیاری شیراز در تاریخ ۲۲ مهر ۱۳۹۸ مکتوب شده است. دادیار شعبه ۵ دادیاری شیراز در جریان رسیدگی به اتهامات علیه بازپرس شعبه ۸ دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شیراز مبنی بر «سوءاستفاده از موقعیت شغلی» و «اقدام یا اظهارنظر از روی غرض و برخالف حق» مطابق مواد ۵۷۶ و ۶۰۵ قانون مجازات اسلامی این شهادت را از شاهین ناصری اخذ نمود. این رسیدگی به دنبال ثبت یک شکایت از سوی نوید افکاری علیه بازپرس شعبه ۸ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز و همچنین مأموران آگاهی و مأموران وزارت اطلاعات دخیل در شکنجه وی در دادسرای کارکنان دولت در تاریخ ۵ خرداد ۱۳۹۸ صورت گرفت.
در پاییز ۱۳۹۸ دادیار شعبه ۵ دادیاری شیراز با نوید افکاری، حبیب افکاری و وحید افکاری مصاحبه کرد، پرونده پزشکی این سه برادر را بررسی کرد، شهادت شاهین ناصری را اخذ و ثبت کرد و بازپرس شعبه ۸ بازپرسی دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتی شهرستان شیراز را جهت بازجویی احضار نمود. در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۹ یک مقام دادستانی در دادسرای کارکنان دولت در تهران با صدور یک قرار، بازپرس شعبه ۸ دادسرای ویژه امور جنایی و جرایم امنیتیِ شیراز را از اتهامات مذکور تبرئه و قرار منع تعقیب صادر نمود.
برای اطلاعات بیشتر درباره شکایت نوید افکاری در دادسرای کارکنان دولت، به لینک زیر رجوع کنید: https://www.amnesty.org/en/documents/mde13/4349/2021/fa
ضمیمه شماره ۳ – شهادت شاهین ناصری درباره شکنجه نوید افکاری به دیوان عالی
تصویر شهادت‌نامه‌ی شاهین ناصری که به دیوان عالی کشور در آبان ۱۳۹۸ ارائه شده است. او نوشته است که در مهر ماه ۱۳۹۷ شاهد ضرب و جرح نوید افکاری با لوله و باتوم توسط دو مأمور لباس شخصی در یکی از بازداشتگاههای آگاهی در شیراز بوده است.
ضمیمه شماره ۴ – شهادت شاهین ناصری درباره شکنجه نوید افکاری به ریاست دادگاه کیفری دو شیراز
تصویر شهادت‌نامه‌ی شاهین ناصری که به دادگاه کیفری ۲ شیراز در تاریخ ۳۰ دی ۱۳۹۸ ارائه شده است. او نوشته است که شاهد شکنجه نوید افکاری توسط دو مأمور لباس شخصی در یکی از بازداشتگاههای آگاهی در شیراز بوده است.
