بازداشت و زندان
گاهی اوقات، ساده است که فکر کنیم حقوق زندانیان ارتباط چندانی به ما ندارد با این تصور که زندانی پیش‌تر با ارتکاب جرم عملاً از حقوق خود دست کشیده است. این دیدگاه نادرست است. نخست این که حقوق بشر باید در قبال همه انسان‌ها، فارغ از اینکه آن‌ها کجا هستند و یا مرتکب چه اعمالی شده‌اند، رعایت شود. دوم این که زندانی شدن همیشه به این معنی نیست که فرد زندانی حتماً گناهکار است. حتی اگر فرد زندانی از دسترسی به یک محکمه قضایی برخوردار بوده باشد، باز هم این امکان وجود دارد که محاکمه وی عادلانه نبوده باشد.
از زمان آغاز کار عفو بین‌الملل در سال ۱۹۶۱، فعالان و کنشگران ما همواره به کمک افرادی شتابیده‌اند که با خطرات فوری و جدی در زندانها و بازداشتگاهها مواجه بوده‌اند. این کمک‌ها از طریق نامه‌نگاری، ارسال فکس، اعتراض در فضای مجازی، تماس‌های تلفنی با مقامات و شرکت در اعتراضات خیابانی صورت گرفته است. جنی ویلیامز، از پایه‌گذاران جنبش مدنی «قیام زنان زیمبابوه» می‌گوید: «در زمان بازداشت من، تماس‌های تلفنی با پلیس مرا از شکنجه و تجاوز نجات داد. سِیلی از تماس‌های مکرر به پاسگاه پلیس سرازیر شد، تا آن‌جا که پاسخ دادن به تلفن‌ها را متوقف کردند.»
با وجود دستیابی به موفقیت در هزاران مورد، ایجاد تحولات ساختاری همیشه دشوارتر بوده است و هنوز زندانیان بی‌شماری در حبس انفرادی نگه داشته می‌شوند، ارتباط‌شان با دنیای خارج قطع است و در ترس و وحشت به سر می‌برند.
معضلات اصلی
در حوزه مسائل مرتبط با بازداشت هفت معضل اصلی وجود دارد:
زندانیان عقیدتی (prisoners of conscience) – کسانی که خشونتی اِعمال یا ترویج نکرده و تنها به دلیل هویت‌شان (شامل هویت جنسیتی، گرایش جنسی، نژاد، قومیت، خاستگاه اجتماعی یا ملی، زبان، محل تولد، رنگ پوست یا موقعیت اقتصادی) و یا عقاید و باورها‌یشان (از قبیل باورهای مذهبی، سیاسی و غیره) زندانی شده‌اند
بازداشت بی‌ضابطه (arbitrary detention) – بازداشت افراد بدون ادله‌ی موجه یا بدون رعایت اصول ناظر بر دادرسی منصفانه
قطع ارتباط با جهان خارج (incommunicado detention) – قطع ارتباط زندانی با جهان از زندان و محرومیت وی از حق دسترسی به خانواده و وکیل
بازداشت مخفیانه – نگهداری زندانی در مکان‌های مخفی و نامعلوم
شرایط نامناسب زندان – نگهداری زندانی در شرایط پر ازدحام یا در حبس انفرادی برای مدت طولانی
نقض اصول دادرسی عادلانه – محاکمه بدون رعایت حداقل شرایط لازم برای دادرسی منصفانه
شکنجه و سایر رفتارهای بیرحمانه، غیرانسانی و تحقیرکننده
خواسته‌های عفو بین‌الملل
- پایان دادن به بازداشت‌های مخفیانه
- عدم اعمال شکنجه و سایر بدرفتاری‌ها
- تضمین دسترسی فوری و منظم بازداشت‌شدگان و زندانیان به وکیل، پزشک و بستگان
- رعایت اصول دادرسی منصفانه به گونه‌ای که افراد قادر باشند ادامه بازداشت خود را از نظر حقوقی به چالش بکشند و به رفتارهایی که علیه‌شان صورت گرفته اعتراض کنند
- تضمین صلاحیت، استقلال و بی‌طرفی قضات
- ایجاد شرایط مناسب در زندان، از جمله پایان دادن به حبس‌های طولانی‌مدت در سلول‌های انفرادی
- انجام تحقیقات فوری، مستقل، بی‌طرف و جامع درباره مرگ‌های در زندان
- فراهم آوردن شرایط بازدید منظم و بدون اعلام قبلی از زندانها و بازداشتگاهها توسط هیئت‌های نظارتی مستقل
- برگزاری محاکمه عادلانه در مدت‌زمان معقول و یا آزاد کردن زندانی
- آزادی بی‌قیدوشرط تمامی زندانیان عقیدتی
قوانین و معیار‌های بین‌المللی
بر اساس قوانین بین‌المللی حقوق بشر، هیچ فردی نباید بدون دلیل و مدرک موجه بازداشت شود و هر متهمی باید از حقوق مرتبط با دادرسی عادلانه برخوردار باشد. با این حال، در بسیاری از کشورهای جهان، مقامات همچنان حقوق مرتبط با دادرسی منصفانه را نقض می‌کنند و بدین ترتیب بازداشت‌ها ماهیت خودسرانه یا غیرقانونی به خود می‌گیرند.
برخی از اساسی‌ترین حقوق مرتبط با دادرسی منصفانه عبارتند از:
- دسترسی به وکیل انتخابی از زمان دستگیری و در دوران تحقیقات
- حضور وکیل در جلسات بازپرسی
- اطلاع‌یابی فوری از اتهامات
- حفظ سکوت و عدم اجبار به اقرار علیه خود
- دسترسی به پزشک مستقل جهت معاینه در زمان دستگیری و در طول دوران بازداشت
- تماس منظم با بستگان
- امکان به چالش کشیدن مبنای قانونی بودن بازداشت در مقابل یک مرجع قضایی مستقل و بی‌طرف
- محافظت شدن در برابر شکنجه و سایر رفتارهای بیرحمانه، غیرانسانی و تحقیرکننده
- برخورداری از زمان و امکانات لازم برای تهیه و ارائه دفاع
- دسترسی کامل به مدارک پرونده
- به چالش کشیدن اعتبار شواهد و مدارک
- عدم استناد به اعترافات گرفته شده تحت شکنجه
- برخورداری از جلسات استماع عمومی و منصفانه در برابر یک مرجع قضایی صالح، مستقل وبی‌طرف
- امکان فراخواندن و سوال پرسیدن از شاهدان دفاع و شاهدان دادستانی در جریان محاکمه
- برخورداری از یک روند تجدیدنظر معنادار مقابل یک دادگاه عالی‌تر
راهنمای دادرسی عادلانه که سازمان عفو بین‌الملل منتشر کرده راهنمایی عملی است که به موازین بین‌المللی ناظر بر دادرسی عادلانه می‌پردازد. این راهنما ابزاری مهم و حیاتی برای وکلا، قضات و ناظران روال‌های دادرسی است. زندانیان نیز می‌توانند از آن به عنوان راهنمایی برای دفاع از خود در دادگاه استفاده کنند – همچنان که آلبین کورتی در جلسات دفاع خود در محکمه سازمان ملل در مورد کوزوو به آن استناد کرد و آزاد شد.
با بازداشت‌شدگان باید مطابق حقوق و موازین تصریح‌شده در قوانین بین‌المللی برخورد شود. در سطح جهانی، اصول مرتبط با حقوق بازداشت‌شدگان در اسناد زیرتصریح شده است:
- میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی
- کنوانسیون منع شکنجه و سایر رفتارها یا مجازات‌های بیرحمانه، غیرانسانی یا تحقیرکننده و پروتکل‌های الحاقی آن
- کنوانسیون بین‌المللی حمایت از تمامی اشخاص در برابر ناپدیدسازی قهری
- کنوانسیون حقوق کودک
- مجموعه اصول سازمان ملل متحد برای حمایت از همه افراد تحت بازداشت یا حبس
- مجموعه مقررات حداقلی در مورد ضوابط رفتار با زندانیان
- قواعد سازمان ملل در مورد رفتار با زنان زندانی و تدابیر غیرحبسی برای بزهکاران زن (قواعد بانکوک)
- حداقل قواعد معیار سازمان ملل برای نظام دادرسی نوجوانان (قواعد پکن)
- قواعد سازمان ملل در مورد حمایت از نوجوانان تحت حبس
- حداقل قواعد معیار سازمان ملل در مورد تدابیر غیرحبسی (قواعد توکیو)